Θεματικές

1. Βυζαντινή Γραμματεία

Οι μαθητές/-τριες θα μελετήσουν συγκεκριμένα κείμενα της βυζαντινής γραμματείας από διάφορα γραμματειακά είδη (ιστοριογραφία, επιστολογραφία,
θρησκευτική/κοσμική ποίηση, ρητορική κ.ο.κ.), είτε από το πρωτότυπο είτε από νεοελληνική μετάφραση, και θα παρουσιάσουν εργασίες σχετικές με το περιεχόμενο αυτών των κειμένων.
Ενδεικτικές θεματικές: α) Η εικόνα του ιδεατού βυζαντινού αυτοκράτορα ή η σχέση ιστορίας και αυτοκρατορικής προπαγάνδας (προτεινόμενες πηγές: Χρονογραφία του Θεοφάνη για την Εικονομαχία, Συνέχεια του Θεοφάνη ή Βασιλείες του Γενέσιου για Μιχαήλ Γ΄, Βίος Βασιλείου για Βασίλειο Α΄, Ιστορία του Μιχαήλ Ατταλειάτη για Ρωμανό Δ΄ Διογένη, Χρονογραφία του Μιχαήλ Ψελλού για Κωνσταντίνο Θ΄ Μονομάχο, Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη για Βασίλειο Β΄, Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής για Αλέξιο Α΄ Κομνηνό, Γεώργιος Ακροπολίτης για Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο, Ποίημα για τον βασιλιά Ηράκλειο του Γεώργιου Πισίδη, Δύο παραινετικά κείμενα προς τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ τον Σοφό, Επιστολή του πατριάρχη Φωτίου προς τον Βούλγαρο ηγεμόνα Βόρι-Μιχαήλ κ.ά.), β) όψεις του έρωτα στη βυζαντινή ποίηση
(προτεινόμενες πηγές: Μουσαίου Ηρώ και Λέανδρος, ερωτικά μυθιστορήματα, Διγενής Ακρίτης, επιγράμματα της πρώιμης και μέσης βυζαντινής εποχής κ.ά.), γ) η γυναικεία πένα: συγγραφείς (προτεινόμενες πηγές: επιγράμματα και ύμνοι Κασσιανής, Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής) και αντιγραφείς (Θεοδώρα Ραούλαινα), δ) θέματα στην
αλληλογραφία μεταξύ των βυζαντινών λογίων (προτεινόμενες πηγές: επιστολές Μιχαήλ Ψελλού, επιστολές Ιωάννη Τζέτζη, επιστολές Θεοδώρου Υρτακηνού κ.ά.), ε)σύνδεση κειμένου και εικόνας (προτεινόμενες πηγές: Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη και χειρόγραφο Μαδρίτης, χειρόγραφο του Διοσκουρίδη της Βιέννης, Μηνολόγιο του Βασιλείου Β΄ κ.ά.).

Χρήσιμη Βιβλιογραφία:
– R. Beaton, Η ερωτική μυθιστορία του ελληνικού Μεσαίωνα, μτφρ. Ν. Τσιρώνη, εκδ. Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996.
– H.-G. Beck, Βυζαντινόν ερωτικόν, μτφρ. Ι. Δημητρούκας, Ιστορικές εκδόσεις Στέφανος Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1999.
– Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολογία: Τα πρόσωπα και τα κείμενα (3 τόμοι), ιδιωτική και εκδ. Κανάκη, Ηράκλειο και Αθήνα 1995-2018.
– W. Hörandner, Η ποίηση στη βυζαντινή κοινωνία: Μορφή και λειτουργία, μτφρ. Ι. Βάσσης – Μ. Λουκάκη, εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2017.
– Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι (4 τόμοι), εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 1997-2015.
– J.-O. Rosenquist, Η βυζαντινή λογοτεχνία από τον 6ο αιώνα ως την άλωση της Κωνσταντινούπολης, μτφρ. Ι. Βάσση, εκδόσεις Κανάκη, Αθήνα 2008.

2. Βυζαντινή Ιστορία

Οι μαθητές/-τριες θα εστιάσουν: α) σε συγκεκριμένες περιόδους (πρώιμη, μέση και ύστερη) ή σε γεγονότα της βυζαντινής ιστορίας (π.χ. Στάση του Νίκα, εικονομαχική διένεξη, άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Άραβες, σχίσμα με τη Δυτική Εκκλησία, μάχη του Ματζικέρτ, ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1261, κίνημα των Ζηλωτών και Ησυχασμός, άλωση της Κωνσταντινούπολης κ.ο.κ), β) σε πτυχές της καθημερινής ζωής στο Βυζάντιο (π.χ. οι αγορές, η βυζαντινή κουζίνα και το φαγητό, η αγροτική ζωή, ο πόλεμος κ.ο.κ.), γ) στη θέση συγκεκριμένων ομάδων στη βυζαντινή κοινωνία (γυναίκες, ευνούχοι, παιδιά, ηλικιωμένοι, μοναχοί).
Ενδεικτικές πηγές: α) Προκόπιος, Υπέρ των Πολέμων, Θεοφάνης, Χρονογραφία, Ιωάννης Καμινιάτης, Η άλωση της Θεσσαλονίκης, Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Γεώργιος Ακροπολίτης, Χρονική Συγγραφή, Μιχαήλ Κριτόβουλος, Ιστορίες κ.ά., β) Επαρχικό βιβλίο, Τιμαρίων, βίοι αγίων, νομοθετικά κείμενα, Πτωχοπροδρομικά ποιήματα, εικονογραφημένο χειρόγραφο της Μαδρίτης με τη Σύνοψη Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη, Τακτικά και Στρατηγικά, επιστολές Ιωάννη Απόκαυκου, γ) υστεροβυζαντινά μυθιστορήματα κ.ο.κ.

Χρήσιμη Βιβλιογραφία:
– A. Dalby, Βυζαντίου γεύσεις. Η κουζίνα της αυτοκρατορίας, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2015.
– Η. Αναγνωστάκης, Κουκοῦβαι και τριγέρων οἶνος. Σταφύλια και κρασιά στον Ευστάθιο Θεσσαλονίκης, στο: Οἶνον ἱστορῶ ΙΙΙ, Τ’αμπελανθίσματα, Επιστημονικό
Συμπόσιο, Κτήμα Γεροβασιλείου, Επανομή Θεσσαλονίκης, επιμ. έκδ. Γ.Α. Πίκουλας, Αθήνα 2005, 75-109.
– Η. Αναγνωστάκης & Μ. Λεοντσίνη, Γηγενείς και εισηγμένες ποικιλίες κηπευτικών και οσπρίων στο Βυζάντιο: κολοκύνθιον, ματζιτζάνιον, φασούλιν, εκδ. Εθνικό Ίδρυμα
Ερευνών (Ε.Ι.Ε.), Αθήνα 2020, 1-15.
– Ιστορία του Βυζαντίου. Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, μτφρ. Ο. Καραγιώργου, επιμ. C. Mango – Γ. Μωυσίδου, εκδ. Νεφέλη, Αθήνα 2002.
– Φ. Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισμός (6 τόμοι), εκδ. Παπαζήσης, 1947-1955.
– Σ. Μεργιαλή-Σαχά, Γράφοντας ιστορία με τους αγίους, εκδ. Ηρόδοτος, Αθήνα 2014.
– Κ. Νικολάου, Η γυναίκα στη μέση βυζαντινή εποχή, εκδ. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.), Αθήνα 2016.
– G. Ostrogorsky, Ιστορία του βυζαντινού κράτους (3 τόμοι), εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2012-2014.
– Σ. Πατούρα, Οι αιχμάλωτοι ως παράγοντες επικοινωνίας και πληροφόρησης (4ος – 10ος αι.). εκδ. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών – ΕΙΕ, Αθήνα 1994.
– Το εμπόλεμο Βυζάντιο (9ος-12ος αι.) Πρακτικά του 4ου Διεθνούς Συμποσίου Ινστιτούτου Βυζαντινών Ερευνών (επιμ. Κ. Τσικνάκης), εκδ. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.), Αθήνα 1997.
– W. Treadgold, Βυζάντιο. Επίτομη Ιστορία, εκδ. Θύραθεν, Αθήνα 2008.

3. Βυζαντινή Αρχαιολογία και Τέχνη

Οι μαθητές/-τριες θα μελετήσουν και θα παρουσιάσουν βυζαντινά μνημεία και υλικά κατάλοιπα (π.χ. αντικείμενα της καθημερινής ζωής) από τον ελλαδικό χώρο.
Προτείνονται συγκεκριμένοι χώροι και μουσεία, τα οποία θα μπορούσαν, εκτός από τη μελέτη της σχετικής βιβλιογραφίας, να επισκεφτούν και να γνωρίσουν από κοντά: α) Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών και Κάστρο της Πάτρας, β) Κάστρο Ναυπάκτου, Μουσείο Κάστρου Ναυπάκτου, βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Στεφάνου, γ) καστροπολιτεία του Μυστρά (οχυρώσεις, ανάκτορα, κατοικίες, εκκλησίες, υποδομές και οδικό δίκτυο), δ) επιλεγμένες βυζαντινές εκκλησίες της Αθήνας, Νέο Μουσείο Ακρόπολης, Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, ε) Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού στη Θεσσαλονίκη, βυζαντινή οχύρωση και επιλεγμένες βυζαντινές εκκλησίες, στ) βυζαντινή οχύρωση και επιλεγμένες βυζαντινές εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης, δίκτυο ύδρευσης (υδραγωγείο, κινστέρνες), λιμάνια και αρχαιολογικός χώρος του Yenikapı, Αρχαιολογικό Μουσείο Κωνσταντινούπολης.
Η δράση αυτή θα φέρει τους/τις μαθητές/-τριες κοντύτερα προς την υλική διάσταση των πολιτισμών του παρελθόντος και θα τους επιτρέψει να συνδέσουν τα ιστορικά κείμενα με τις σημερινές τους εμπειρίες βυζαντινών μνημείων και τις οικογενειακές τους μνήμες από παλιούς τρόπους ζωής.

Χρήσιμη Βιβλιογραφία:
– L. Rodley, Εισαγωγή στη βυζαντινή τέχνη και αρχιτεκτονική, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2023. – Π. Καλαμαρά & Α. Μέξια (επιμ.), Η Πολιτεία του Μυστρά. Ώρες Βυζαντίου: Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο, εκδ. ΥΠΠΟ, Αθήνα 2002. – Σ. Ι. Αρβανιτόπουλος, Η πόλη του Μυστρά (1262 – 1460) – Η πολεοδομική οργάνωση και η λειτουργία ενός υστεροβυζαντινού αστικού συγκροτήματος, 2 τ., εκδ. ΟΔΑΠ, Αθήνα 2022. – Α. Κωσνταντακοπούλου, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, Χώρος και ιδεολογία, εκδ. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Ιωάννινα 1996. – Χ. Μαυροπούλου – Τσιούμη, Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. Ρέκος, Θεσσαλονίκη 2007. – Ε. Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου & Α. Τούρτα, Περίπατοι στη Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, εκδ. Καπόν, Αθήνα 1997. – Ο. Βικάτου, Α. Χαμηλάκη, Ε. Κατσούλη, Το κάστρο της Ναυπάκτου. Αποκατάσταση και στερέωση τμημάτων και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου, εκδ. ΥΠΠΟ, Μεσολόγγι 2015. – Ν. Μοσχονάς, Η τοπογραφία της Αθήνας στη βυζαντινή και μεταβυζαντινή εποχή, Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών, ηλεκτρονική έκδοση, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, https://archaeologia.eie.gr/archaeologia/gr/chapter_more_6.aspx. – Χ. Μπούρας, Βυζαντινή Αθήνα 10ος-12ος αιώνας, εκδ. Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2010. – Ε. Σαράντη (με Α. Δελαπόρτα), Βυζαντινή Αθήνα: Πρακτικά ενός συνεδρίου, εκδ. ΥΠΠΟ & ΒΜΧ, Αθήνα 2022 (σε ανοικτή πρόσβαση https://www.byzantinemuseum.gr/el/publications/latest_editions/?nid=2702). – P. Schreiner, Κωνσταντινούπολη, Ιστορία και Αρχαιολογία, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2014.

4. Βυζαντινή Εκπαίδευση

Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο αποτελούσε σημαντικό θεσμό ως μέσο κοινωνικής ανέλιξης. Το εκπαιδευτικό σύστημα βασιζόταν στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής γραμματείας με την επίδραση του Χριστιανισμού, συμβάλλοντας καθοριστικά στη διατήρηση της ελληνορωμαϊκής κληρονομιάς.
Οι μαθητές/-τριες θα προβληματιστούν πάνω στο θέμα της χειρόγραφης παράδοσης των κειμένων, τα μαθηματάρια, δηλαδή τους χειρόγραφους κώδικες που χρησιμοποιούνταν στο Βυζαντινό σχολείο, καθώς και τα μαθηματάρια που χρησιμοποιήθηκαν στη Δύση ώστε να μάθουν οι λόγιοι της Δύσης ελληνικά (π.χ. η διδασκαλία της Ομηρικής και της Τραγικής Ποίησης στο Βυζάντιο μέσα από τα μαθηματάρια κ.ο.κ.). Μπορούν επίσης να διερευνήσουν τη συμβολή πολύ σημαντικών προσωπικοτήτων του Βυζαντίου στη Δύση, όπως ο καρδινάλιος Βησσαρίων, ο Μανουήλ Χρυσολωράς, ο Άγγελος Βεργίκιος, ο Μιχαήλ Αποστόλης, κ.ά.
Επίσης θα μπορούσαν να μελετήσουν τη συμβολή της τυπογραφίας στη διάδοση και διάσωση της Ελληνικής Γραμματείας στον Δυτικό κόσμο (π.χ. Ιανός Λάσκαρης, Άλδος Μανούτιος κ.ά.).

Χρήσιμη Βιβλιογραφία:
– P. Lemerle, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός: σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, μτφρ. Μ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Αθήνα 1981. – Α. Μαρκόπουλος, «Από τη δομή του βυζαντινού σχολείου Ο δάσκαλος, τα βιβλία και η εκπαιδευτική διαδικασία», Βιβλιοαμφιάστης 3, 2008, 1-13 – Α. Γ. Σκαρβέλη – Νικολοπούλου, Μαθηματάρια των ελληνικών σχολείων κατά την Τουρκοκρατία Αθήνα 1994. – Ν. G. Wilson, Οι Λόγιοι στο Βυζάντιο, μτφρ. Ν. Κονομής, Αθήνα 1991.

5. Βυζάντιο: Γέφυρα μεταξύ Ανατολής και Δύσης

Πρόκειται για μια πολυδιάστατη σχέση που διαμορφώθηκε μέσα από πολιτισμικές, πολιτικές, θρησκευτικές συνεργασίες και αντιπαραθέσεις.
Οι μαθητές/-τριες μπορούν να ασχοληθούν με τη μνημειακή τέχνη και την κεραμική της εικονομαχικής περιόδου (π.χ. τεχνική της εφυάλωσης, εκκλησιαστική τέχνη κ.ο.κ.), τις βυζαντινές μαρτυρίες για τις Σταυροφορίες (π.χ. Αλεξιάδα της Άννας Κομνηνής, Χρονική Διήγηση του Νικήτα Χωνιάτη) και τις συνόδους της Λυών και της Φερράρας-Φλωρεντίας (π.χ. το Χρονικό του Γεωργίου Σφραντζή), την επιρροή της βυζαντινής τέχνης στη Δύση (π.χ. Κρητική σχολή στη ζωγραφική), καθώς και την πνευματική παρακαταθήκη του Βυζαντίου κατά την Αναγέννηση (βλ. προηγούμενη θεματική).

Χρήσιμη Βιβλιογραφία:
– D. J. Geanakoplos, Greek Scholars in Venice: Studies in the Dissemination of Greek Learning from Byzantium to Western Europe, Cambridge 1962. – D. M. Nicol, Οι τελευταίοι αιώνες του Βυζαντίου 1261-1453, μτρφ. Σ. Κομνηνός, Αθήνα 2010. – N. Wilson, Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση, μτφρ. Φ. Πρεβεδούρου-Γεωργίνη, Αθήνα 1994.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ:
Εφόσον ζητηθεί, μπορεί να δοθεί και λεπτομερέστερη βιβλιογραφία στους/στις εκπαιδευτικούς. Σε κάθε περίπτωση, για την καλύτερη υποστήριξη των συμμετεχόντων/ουσών προβλέπεται η πραγματοποίηση διαδικτυακών συναντήσεων
ανά χρονικά διαστήματα.

Χρήσιμες Πληροφοριακές Βάσεις Δεδομένων για τις Θεματικές 1-5

 

  • Αναβαθμίς (πρόσωπα, τόποι, γεγονότα, κεραμική, έγγραφα, εμπόριο, μάχες κ.ά.) https://anavathmis.eu/
  • Απολλωνίς (χειρόγραφα, εικόνες, επιγραφές, νομίσματα, γλωσσικά δεδομένα) https://apollonis-infrastructure.gr/
  • Πανδέκτης (επιγραφές, νομίσματα, προσωπογραφίες, τόπους και έργα τέχνης, ιστορικά λεξικά και καταλόγους κ.ά) https://pandektis.ekt.gr/pandektis/?locale=el
  • ΗΛΙΟΣ (εκδόσεις, άρθρα και πρακτικά συνεδρίων του ΙΕΕ και άλλων συνεργαζόμενων οργανισμών) https://helios.eie.gr/helios/